Biodiversiteit in je gemeente: Biodiversiteitsherstel begint bij de bodem

Op 18 november vond het congres ‘Biodiversiteit in je gemeente’ plaats, georganiseerd door Stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel en Collectief Natuurinclusief. Na een plenair programma, voorgezeten door Marcel Belt (Wethouder gemeente Voorburg-Leidschendam), gingen de 180 aanwezigen uiteen in verdiepingssessies. Hieronder lees je het verslag van de sessie ‘Biodiversiteitsherstel begint bij de basis: de bodem’, gepresenteerd door Arnold van den Burg (Zoological Museum Netherlands), Liesbeth Hunink en Renée Baris (Gemeente Ede). 

Tijdens de presentatie 'Biodiversiteitsherstel begint bij de basis: de bodem' werd duidelijk dat een gezonde bodem essentieel is voor biodiversiteitsherstel. Vele bodems in Nederland zijn niet langer gezond, en het proces om dit te herstellen begint met een gedegen analyse van de bodemkwaliteit. Arnold van den Burg, Liesbeth Hunink en Renée Baris deelden hun inzichten en ervaringen uit zowel onderzoek als praktijk. 

Bekijk hier de presentatie

De bodem als fundament voor biodiversiteit 

Arnold van den Burg trapte af met een alarmerende boodschap: veel bodems in Nederland zijn in slechte staat. "Verzuring, vermesting, verdroging en de ophoping van pesticiden hebben onze bodems ernstig aangetast. Dit heeft niet alleen invloed op de bodem zelf, maar ook op de hele voedselketen." Hij benadrukte dat bodemherstel een fundamentele stap is voor biodiversiteitsherstel. Hierbij spelen verschillende factoren een rol:  

1. Goede probleemanalyse: Wat is de huidige staat van de bodem en wat zijn de bottlenecks? 

2. Duidelijke doelstellingen: Wat wil je bereiken met het bodemherstel? 

3. Herstelopties en beperkingen: Sommige problemen zijn moeilijk of zelfs onmogelijk op te lossen zonder schade aan het ecosysteem.  

Arnold van den Burg: “De bovenste laag van de duingebieden zijn op plaatsen enorm vervuild door accumulatie van gifstoffen. Als je dat vanuit de bodem wil oplossen, moet je de gehele toplaag afgraven. Dat doet schade aan het systeem en is niet realistisch.” 

Experimenten en oplossingen 

Arnold van den Burg deelde voorbeelden van experimenten om verzuring en vermesting tegen te gaan, zoals het toevoegen van kalk. 

Kalk als buffer: Kalk kan de zuurgraad van de bodem herstellen, maar niet zonder risico's. Experimenten met grote hoeveelheden kalk kunnen tot ongewenste veranderingen in het ecosysteem leiden, zoals een sterke verruiging door bramenstruiken. “Bovendien”, zegt Arnold van den Burg, “wil je in van nature kalkarme en zure bossen juist deze eigenschappen wel behouden. Toepassing van kalk tegen verzuring moet dus met de hand op de kraan.”

Schelpgruis: In Ede is geëxperimenteerd met het strooien van schelpgruis om de bodem te herstellen. Dit materiaal bleek effectief om calciumtekorten in de voedselketen op te lossen, wat bijvoorbeeld directe voordelen had voor vogels zoals verschillende mezen met een calcium tekort. 

Bekalken van Natura2000 gebieden in Ede 

Liesbeth Hunink en Renée Baris lichtten toe hoe de gemeente Ede werkt aan bodemherstel in het kader van het programma Biodiversiteit (opgesteld in 2019) en de omgevingsvisie. Liesbeth Hunink: “We hebben op basis van onderzoek van Arnold daad bij woord gevoegd en in 2020 het Natura2000 gebied Ginkel bekalkt met schelpgruis om de zuurgraad te herstellen. Dat betekende miljoenen handjes vol kalk, waarvoor een helikopter werd ingezet.” Men ziet dat de vogels hier gezonder zijn, er meer zuurbuffering in de bodem is en er meer bloeiende kruiden staan die insecten aantrekken. Komend voorjaar komt er een eerste officieel rapport met resultaten. “Een volgend gebied dat voor deze winter op de planning staat is het Edese bos, daar gaat het erg slecht met de bodem”, aldus Liesbeth Hunink. 

De landbouw als sleutel tot verandering 

Renée Baris ging in op de uitdagingen van bodemherstel in een agrarisch gebied: “Ede heeft veel intensieve veehouderij. Dat maakt het des te belangrijker om boeren te ondersteunen bij een meer natuurinclusieve aanpak.” De aanpak in Ede berust op vier pijlers: informeren, faciliteren, inspireren en voorschrijven. “De basis is kennis”, laat Renée Baris weten. De gemeente organiseert cursussen om boeren bewust te maken van het belang van bodembiodiversiteit en hen te ondersteunen bij de transitie naar natuurinclusieve landbouw.  

Daarnaast helpt de gemeente in het faciliteren van begeleiding, kringloopmetingen en subsidies voor bijvoorbeeld de aanleg van heggen en hagen. Ook werkt de gemeente met zogenoemde ‘koploperboeren’, ambassadeurs in de agrarische sector die al verder zijn met duurzaam beheer. Renée Baris: “Zij vormen de inspiratie voor andere boeren en motiveren hen.” Als laatste schrijft de gemeente ook bepaalde dingen voor aan agrariërs. “Zo vragen we bijvoorbeeld aan boeren die land van de gemeente pachten om geen chemische middelen te gebruiken of diep te ploegen”, vertelt Renée Baris, “en in ruil daarvoor krijgen ze korting op de pachtprijs en een langere looptijd van hun contract.” 

Take-home messages 

De sessie eindigde met een aantal belangrijke aanbevelingen vanuit gemeente Ede: 

• Reserveer capaciteit en middelen: Zorg voor structurele financiering en mankracht, ook binnen krimpende gemeentelijke budgetten. 

• Integreer biodiversiteit in beleid: Neem bodemherstel en biodiversiteit op in beleidsplannen zoals de omgevingsvisie. 

• Begin klein: Experimenteer met herstelmaatregelen en schaal op zodra resultaten zichtbaar zijn. 

• Werk samen: Gebruik koploperboeren en andere lokale voorbeelden om anderen te inspireren. 

De boodschap was duidelijk: biodiversiteitsherstel begint letterlijk en figuurlijk bij de basis – de bodem. Zonder gezonde bodems is herstel van ecosystemen niet mogelijk.